Хуучнаар “Ховдын хязгаар” гэсэн засаг захиргааны нэгжид хамаарч байсан баруун хязгаарын аймаг, хошуудыг 1924-1925 онд өөрчлөн байгуулахад Зоригт хан Содномжамцийн хошууны нутаг буюу Алтан тээл, Баянмандал уул, Увш хайрхан 3 хошууг нэгтгэн Шонхан Эх гэдэг газар 1925 оны 3 дугаар сарын 17-нд Алтан тээл сум байгуулсан нь өдгөөгийн Увс аймгийн Тариалан сум билээ. Галдан бошигт хааны үед Дундад Азиас цэргийн хүнс бэлтгэх, газар тариалан эрхлэх зорилгоор авч ирсэн хүмүүс нь хожмоо Тариалан сумын уугуул иргэд болон өсөж үржсэн гэх түүхэн домог яриа ч байдаг.
Алтай хангайн уулс, тал хээр хосолсон Алтайн нурууны салбар Хархираа түүний салбар уулс Их нууруудын хотгор, хангайн нурууны баруун төгсгөл болох зүүн шилийг эзлэн байх үзэсгэлэнт байгалийн хослол бүрдсэн сайхан нутаг юм. Сумын төв нь Улаанбаатар хотоос 1350 км, аймгийн Улаангом хотоос 32 км-ийн зайтай оршдог.
Тариалан сум нь нутгийн хойд хэсгээр Улаангом, өмнүүрээ Наранбулаг, Өмнөговь, баруунаар Ховд сумтай залгаа байрладаг. Далайн түвшнээс дээш 1100-1500 м өндөрт өргөгдсөн байх бөгөөд хамгийн өндөр цэг нь Хүйтний оргил юм. Хархираа уулнаас эх аван урссан Хархираа голын хүржигнэх чимээ, янгирын хөлөөр нуран шаргих цавчим сүрлэг уул, хад асга олон зууны түүхийг өөртөө хадгалан дүнхийх Хонхаан Хоо уул гээд Тариалан сумын байгалийн сайхныг магтаад барамгүй.
Алтай, хангай, говь,тал, хээр, байгалийн 5 бүслүүрээс бүрдсэн өвөрмөц тогтоцтой, эрс тэс уур амьсгалтай нутаг. Нутгийн хүн амын 90 орчим хувь нь Хотон ястан байдаг бөгөөд 966 өрхийн 4200 хүн амтай. 160-аад мянган мал сүрэг, газар тариалан эрхлэн амьдардаг ажилсаг, хөдөлмөрч зон олон билээ. Тариалан сум 6 баг, 247,8 мянган га газар нутагтай.
Хархираа, Түргэний болон Цагаан салаа, Харгайт, Гурван хороо, Бургастай, Орлого, Намир зэрэг том жижиг голууд, Их бага Адуун нуур, Яст, Шар, Хар зэрэг нууруудтай. Буга, янгир, аргаль, ирвэс, шилүүс, дорго, нохой зээх, гахай зэрэг ховор амьтад нутаглаж, агь, ерхөг, арц, таана, хөмүүл, сонгино, тошлой, үхрийн нүд, нохойн хошуу, тэхийн шээг зэрэг эмийн болон бэлчээрийн ургамал ургадаг.
Эдийн засгийн голлох салбар нь нүүдлийн мал аж ахуй, ардын уламжлалт газар тариалан юм. Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий тал хээр буюу мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой. Тариалан сумын газар нутаг алт, нүүрс, төмрийн хүдэр зэрэг байгалийн баялгаар элбэг бөгөөд аймаг, сум орон нутгийн хэрэгцээг хангаад зогсохгүй хөрш, зэргэлдээ аймгуудад нийлүүлдэг байна.
Сэтгэгдэл үлдээх